Για μία μαρξιστική κριτική του αντισημιτισμού

ARCHIV - SA-Männer kleben während des Dritten Reiches ein volksverhetzendes Plakat mit der Aufschrift "Deutsche! Wehrt Euch! Kauft nicht bei Juden" an der Schaufensterscheibe eines Geschäfts, das in jüdischem Besitz ist (undatiertes Archivfoto). Foto: dpa (zu dpa-lth "Thüringen erinnert an Reichspogromnacht vor 75 Jahren" vom 04.11.2013) +++(c) dpa - Bildfunk+++

… Το να γυρίσουμε ξανά στην κατηγορία του αντισημιτισμού δεν περιλαμβάνει απαραίτητα να επιστρέψουμε σε μια θέση που θεωρεί το Ολοκαύτωμα μόνο με τους όρους της ιδιαιτερότητας της γερμανικής ιστορίας. Επιπλέον, δεν απαιτείται απαραίτητα η θεώρηση μιας γραμ­μικής, προμελετημένης ανάπτυξης της αντιεβραϊκής πολιτικής των Ναζί, αλλά ούτε και υπονοείται ότι ο αντισημιτισμός μόνος του εξηγεί κατευθείαν τις πράξεις, τα κίνητρα και τους σκοπούς των δραστών, χωρίς να είναι απαραίτητος οποιοσδήποτε περαιτέρω στοχασμός. Παρόλα αυτά, είναι ουσιώδες για οποιαδήποτε απόπειρα ιστορικής σύλ­ληψης του ναζιστικού προγράμματος της ολικής εξολόθρευσης, να εστιάσει στον αντισημιτισμό ως ιδεολογία. Μια τέτοια απόπειρα απαι­τεί, επίσης, το να μπορεί ο αντισημιτισμός να κατανοηθεί σε σχέση με μεγαλύτερης κλίμακας ιστορικές εξελίξεις…

… Το είδος του αντισημιτισμού που βρήκε την πιο ακραία έκφρασή του στο Ολοκαύτωμα δε θα έπρεπε να το συγχέουμε με τη συνήθη αντι-εβραϊκή προκατάληψη. Είναι μια ιδεολογία που διαδόθηκε ευρέως στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα. Η ανάδυσή της προϋπέθετε πιο πρώ­ιμες μορφές αντισημιτισμού, που για αιώνες αποτελούσαν εσωτερικό κομμάτι του Χριστιανικού Δυτικού πολιτισμού. Αυτό που είναι κοινό σε όλες τις μορφές αντισημιτισμού είναι ο βαθμός εξουσίας που απο­δίδεται στους Εβραίους. Ωστόσο, δεν είναι μόνο ο βαθμός αλλά και η δήθεν ποιότητα της εξουσίας των Εβραίων που κάνει τον αντισημιτι­σμό να ξεχωρίζει. Αυτό που χαρακτηρίζει την εξουσία που καταλογί­ζεται στους Εβραίους στο σύγχρονο αντισημιτισμό είναι ότι είναι μυστηριωδώς άπιαστη, αφηρημένη και οικουμενική. Αποτελεί μια μορφή εξουσίας που δεν εκδηλώνει τον εαυτό της άμεσα, αλλά γυρεύ­ει έναν συμπαγή φορέα – είτε πολιτικό, κοινωνικό είτε πολιτισμικό – μέσω του οποίου να μπορεί να ενεργήσει. Επειδή η εξουσία των Εβραί­ων, όπως έχει προσληφθεί από το σύγχρονο αντισημιτικό φαντασιακό, δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια, δεν είναι «ριζωμένη», θεωρείται τεράστια και εξαιρετικά δύσκολο να ελεγχθεί. Αυτή η εξουσία υπάρ­χει πίσω από τα φαινόμενα, αλλά δεν είναι ταυτόσημη με αυτά. Είναι κρυμμένη – συνωμοτική. Μέσα στην κοσμοθεώρηση του σύγχρονου αντισημιτισμού, οι Εβραί­οι συγκροτούν μια υπερβολικά δυνατή, σκιώδη, διεθνή συνωμοσία, υπεύθυνη για αυτά τα «προφανή» αντίθετα ζεύγη, τον πλουτοκρατικό καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό, καθώς και για την άνοδο της βάρβαρης κουλτούρας της αγοράς και την παρακμή των παραδοσιακών αξιών και θεσμών. Οι Εβραίοι θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για οικονομικές κρίσεις και έγιναν αντικείμενο ταύτισης με την κλίμακα της κοινωνικής ανα­σύνθεσης και απορύθμισης που απέφερε η ραγδαία καπιταλιστική εκβιομηχάνιση, όπως για παράδειγμα η εκρηκτική αστικοποίηση, η παρακμή των παραδοσιακών τάξεων και στρωμάτων και η άνοδος ενός νέου στρώματος τραπεζιτών, καπιταλιστών και επαγγελματιών παράλληλα με την ανάδυση ενός μεγάλου, αυξανόμενου βιομηχανικού προλεταριάτου. Ο σύγχρονος αντισημιτισμός, λοιπόν, ισχυρίστηκε ότι μπορεί να εξηγεί τις ραγδαίες, θεμελιώδεις διαδικασίες αλλαγής που είχαν απογίνει απειλητικές για πολλούς ανθρώπους. Μέσα σε αυτό το φυλετικοποιημένο φαντασιακό, οι Εβραίοι δεν είναι τόσο πολύ μια κατώτερη φυλή όσο μια αντί-φυλή, υπεύθυνη για ιστορικές διαδικασίες που είναι έντονα επικίνδυνες και καταστροφικές για την κοινωνική «υγεία» των άλλων ανθρώπων – μια απειλή για την ίδια τη ζωή…

… Έχω ισχυριστεί και αλλού ότι μια προσέγγιση βασισμένη πάνω στη μαρξική αντίληψη του φετιχισμού μπορεί να μας παράσχει μια πιο ενδελεχή ανάλυση των κεντρικών χαρακτηριστικών του αντισημιτι­σμού και, πιο γενικά, της σχέσης των «μοντέρνων» και «αντι-μοντέρνων» στοιχείων της ιδεολογίας των Ναζί. Αναντίστοιχα με τις ερμη­νείες που βασίζονται στην ιδέα του «νεωτερικού», αυτή η προσέγγιση μπορεί να μας παράσχει τη βάση για μια ανάλυση των συγκεκριμένων συστηματικών μορφών στρεβλής κατανόησης (πχ ιδεολογίες) και, για αυτό, μπορεί να διακρίνει συστηματικά ανάμεσα σε αυτό που υπάρχει και αυτό που εμφανίζεται να υπάρχει, ανάμεσα στις ιστορικά συγκε­κριμένες κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού και στον τρόπο που εμφανίζονται. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, κατηγορίες όπως το εμπό­ρευμα, το χρήμα και το κεφάλαιο δεν είναι απλώς οικονομικές κατη­γορίες αλλά εκφράζουν μορφές πρακτικών που δομούν και είναι δομη­μένες, ιστορικά ιδιαίτερων στον καπιταλισμό. Ως εκφράσεις των μορ­φών της πρακτικής, οι κατηγορίες αναπαριστούν μια προσπάθεια να ξεπεραστεί η κλασική θεωρητική διχοτομία του υποκειμένου και του αντικειμένου. Το νόημα είναι να συλλάβουμε παράλληλα μορφές των κοινωνικών σχέσεων και μορφές σκέψης. Η έννοια του φετιχισμού αναφέρεται σε μορφές σκέψης που παραμένουν στενά δεμένες με τις μορ­φές εμφάνισης των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, δίνοντας υπόσταση, έτσι, ή και φυσικοποιώντας αυτές τις κοινωνικές σχέσεις.

… Αυτό που διακρίνει τις βασικές κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού (εμπόρευμα, κεφάλαιο) ως ιστορικά μοναδικές, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, είναι ότι διαμεσολαβούνται από την εργασία και τα προϊόντα της. Η εργασία στον καπιταλισμό δεν αποτελεί μόνο μια κοινωνικά παραγωγική δραστηριότητα («συγκεκριμένη εργασία»), αλλά επίσης συγκροτεί μια ιστορικά μοναδική, ημι-αντικειμενική μορφή κοινωνικής διαμεσολάβησης («αφηρημένη εργασία») που παραγκωνίζει και μετασχηματίζει τις φανερές κοινωνικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν άλλες μορφές της κοινωνικής ζωής. Έτσι, το εμπόρευμα η πιο θεμελιώδης κοινωνική μορφή του καπιταλισμού – δεν αποτελεί απλά ένα αντικείμενο μέσα στο οποίο η συγκεκριμένη εργασία έχει αντικειμενικοποιηθεί. Αποτελεί, επίσης, μια μορφή αντικειμενικοποιημένων κοινωνικών σχέσεων. Ως αντικείμενο, το εμπόρευμα εκφράζει και αποκρύπτει παράλληλα τις κοινωνικές σχέσεις που δεν έχουν άλλον, «ανεξάρτητο» τρόπο έκφρασης.

Μέσα σε αυτό το αναλυτικό πλαίσιο, οι θεμελιώδεις σχέσεις του καπιταλισμού είναι δυϊστικές: χαρακτηρίζονται από την αντίθεση μιας αφηρημένης, γενικής, ομογενοποιημένης διάστασης («αξία) – συμπεριλαμβανομένου ενός συστήματος αφηρημένης κυριαρχίας και καταναγκασμού το οποίο, παρότι κοινωνικό, είναι από-προσωποποιημένο και «αντικειμενικό» – και μιας ιδιαίτερης, συγκεκριμένης, υλικής διάστασης («αξία χρήσης»). Επιπλέον, επειδή διαμεσολαβούνται «αντικειμενικά», και οι δύο διαστάσεις εμφανίζονται να είναι φυσικές μάλλον παρά κοινωνικές. Η αφηρημένη διάσταση εμφανίζεται με τη μορφή των αφηρημένων, οικουμενικών, «αντικειμενικών», φυσικών νόμων. Η συγκεκριμένη διάσταση εμφανίζεται ως καθαρά «υλική» (thingly) φύση. Αυτό σημαίνει ότι οι ιδιαίτερες κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού δεν εμφανίζονται να είναι κοινωνικές και ιστορικές σε κανένα επίπεδο.

Ενάντια σε αυτό το θεωρητικό περιβάλλον, είναι εντυπωσιακό ότι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εξουσίας που αποδίδεται στους Εβραίους από τον σύγχρονο αντισημιτισμό – το αφηρημένο, η μυστηριώδης ακαθοριστία, η καθολικότητα, η κινητικότητα – είναι όλα χαρακτηριστικά της διάστασης της αξίας των κοινωνικών μορφών που θεμελιακά χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Επιπρόσθετα, αυτή η διάσταση, όπως και η υποτιθέμενη εξουσία των Εβραίων, δεν εμφανίζεται ως τέτοια, αλλά πάντοτε με τη μορφή ενός υλικού φορέα, του εμπορεύματος.

… Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, οι Εβραίοι δεν γίνονταν μονάχα αντιληπτοί ως καπιταλιστές, ούτε γίνονταν αντικείμενο ταύτισης μόνο με το χρήμα και τη σφαίρα της κυκλοφορίας. Μάλλον, γίνονταν αντικείμενο ταύτισης με τον ίδιο τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός, ωστόσο, δεν φαινόταν να συμπεριλαμβάνει την τεχνολογία και τη βιομηχανία. Αντίθετα, ο καπιταλισμός φάνηκε να αποτελεί μόνο την έκδηλη αφηρημένη του διάσταση, η οποία με τη σειρά της θεωρήθηκε υπεύθυνη για τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που είχαν να κάνουν με τη ραγδαία ανάπτυξη του μοντέρνου βιομηχανικού καπιταλισμού. Οι Εβραίοι, λοιπόν, απέγιναν οι προσωποποιήσεις του μυστηριωδώς ακαθόριστου, του καταστροφικού, του πελώρια ιαχυρού, της διεθνούς κυριαρχίας του κεφαλαίου. Συγκεκριμένες μορφές της καπιταλιστικής δυσφορίας έλαβαν την κατεύθυνση ενάντια στην φανερή αφηρημένη διάσταση του κεφαλαίου που προσωποποιήθηκε στη μορφή των Εβραίων, όχι επειδή οι Εβραίοι συνειδητά γίνονταν αντικείμενο ταύτισης με τη διάσταση της αξίας, αλλά επειδή, δεδομένης της αντινομίας των αφηρημένων και συγκεκριμένων διαστάσεων, ο καπιταλισμός εμφανίστηκε μόνο με την αφηρημένη αμφίεση του, η οποία ταυτίστηκε με τους Εβραίους.

Η «αντι-καπιταλιστική» εξέγερση ήταν, συνεπώς, επίσης η εξέγερση εναντίον των Εβραίων. Το ξεπέρασμα του καπιταλισμού και των αρνητικών του κοινωνικών συνεπειών σχετίστηκε με το «ξεπέρασμα» των Εβραίων.

… Ο σύγχρονος αντισημιτισμός, λοιπόν, αποτελεί μια ιδιαίτερα ολέθρια μορφή φετίχ. Η δύναμή του και η επικινδυνότητά του απορρέουν από την κοσμοθεώρησή του, η οποία εξηγεί και μορφοποιεί συγκεκριμένους δρόμους της αντι-καπιταλιστικής δυσαρέσκειας με έναν τρόπο που αφήνει τον καπιταλισμό άθικτο, με το να επιτίθεται δηλαδή σε προσωποποιήσεις της κοινωνικής του μορφής. Μια τέτοια κατανόηση του αντισημιτισμού επιτρέπει σε κάποιον/ κάποια να συλλάβει μια ουσιώδη στιγμή του Ναζισμού ως φετιχοποιημένου αντι-καπιταλιστικού κινήματος, ως ενός κινήματος που χαρακτηρίζεται από το μίσος για το αφηρημένο, μια υποστασιοποίηση του υπάρχοντος συγκεκριμένου και μια μονόπλευρη και ανελέητη – αλλά όχι απαραίτητα γεμάτη μίσος- αποστολή: να ξεμπερδέψουν με τις πηγές όλων των κακών του κόσμου. Ο σύγχρονος αντισημιτισμός, λοιπόν, αποτελεί μια εξέγερση ενάντια στην ιστορία όπως έχει θεσμιστεί από τον καπιταλισμό και όπως ο τελευταίος έχει κατανοηθεί στρεβλά ως εβραϊκή συνωμοσία. Μέσα σε ένα τέτοιο ιδεολογικό πλαίσιο, αυτή η συνωμοσία πρέπει να καταστραφεί αν υπάρχει η θέληση να σωθεί ο κόσμος. Αυτή η ιδεολογία ήταν μια απόλυτα απαραίτητη συνθήκη για το Ολοκαύτωμα, το οποίο δεν μπορεί να εξηγηθεί με επάρκεια με τους όρους των ιστορικά απρόοπτων εξελίξεων του 1939-41. Αυτό δε σημαίνει ότι υπήρχε ένα σχέδιο εξόντωσης των Εβραίων το 1933. Αλλά σκιαγραφεί τουλάχιστον το ιδεολογικό πλαίσιο που έκανε δυνατή τη σύλληψη ενός τέτοιου σχεδίου.

Πηγή: Moishe Postone, Οι Ιστορικοί και το Ολοκαύτωμα, μτφ Αχιλλέας Φωτάκη, εκδ. Ισνάφι, Ιωάννινα 2006.