Προέλαση στη Φλώρινα

Η Φλώρινα το 1931

του ΝΙΚΟΥ ΣΚΟΠΛΑΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

Το οργανωμένο επταήμερο τρομοκρατίας εναντίον του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης κατά το διάστημα 23 έως 29 Ιουνίου 1931 – με αποκορύφωμα την ολοσχερή καταστροφή του συνοικισμού Κάμπελ – δεν είχε την παραμικρή συνέπεια για τον ακροδεξιό εσμό που διέπραξε τις θηριωδίες από κοινού, με σχέδιο και τη στήριξη των «αρχών».

Οι χαλυβδόκρανοι και ο παπάς τους με το «Μάουζερ» στη Φλώρινα, 16 Αυγούστου 1931

Η αρωγή των κρατικών, ιδεολογικών και κατασταλτικών μηχανισμών εκφράστηκε και σε μια άλλη κίνηση, η οποία, όπως έχει αποδειχτεί, ήταν επίσης από καιρό στα σκαριά, μολονότι παρουσιάστηκε ως «αυθόρμητη». Ενάμιση μήνα αργότερα, οι εβραϊκές γειτονιές και οι συνοικισμοί μετρούσαν ακόμα πληγές. Εντούτοις, η Εθνική Ένωσις Ελλάς (ΕΕΕ), τα φιλοναζιστικά καθάρματα που ήταν γνωστά και ως «τριεψιλίτες» ή χαλυβδόκρανοι, όχι μόνο διατηρούσαν κάθε ελευθερία κινήσεων, αλλά ετοίμαζαν συγκέντρωση των παραρτημάτων τους και παρέλαση στη Φλώρινα, με την ενθουσιώδη συνδρομή των αρχών.

Το παρακράτος που είχε αρχίσει να θεμελιώνεται στη Θεσσαλονίκη από τις αρχές του 1927, άρχιζε σχεδόν ταυτόχρονα να μεταφυτεύεται και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας. Μέχρι τον Ιούνιο του 1931 είχαν ιδρυθεί τοπικά παραρτήματα της ΕΕΕ στη Δράμα (όπου κατά το διάστημα 23 με 29 Ιουνίου 1931 ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης αντιμετώπισε επιθέσεις ανάλογες μ’ εκείνες στη Θεσσαλονίκη), στα Γιαννιτσά, στην Πτολεμαΐδα, το Σιδηρόκαστρο, τη Σκύδρα, την Κοζάνη, τις Σέρρες και την Έδεσσα. Εκτός της Μακεδονίας, τοπικό παράρτημα της ΕΕΕ υπήρχε στα Γιάννενα, ενώ η Θεσσαλία αντιπροσωπευόταν από το παράρτημα του Βόλου. Ωστόσο, πολύ νοτιότερα, σε ένα από τα αριστοκρατικότερα σημεία της Κηφισιάς υπήρχε ένα ακόμα παράρτημα της ΕΕΕ με πρόεδρο τον Μικέ Μελά, γιο του Παύλου Μελά και συνεχιστή της αντίληψης του πατέρα του.

Τόσο αυτός όσο και ο θείος του, Φίλιππος Δραγούμης, ο οποίος πηγαινοερχόταν στις θέσεις του βουλευτή Φλωρίνης και του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, ήταν φανατικοί αντιβενιζελικοί∙ αυτό, όμως, δεν τους εμπόδιζε να συμμερίζονται τον ενθουσιασμό στελεχών βενιζελικής προέλευσης για τη φασιστική σπείρα και να συνεργάζονται ολόθερμα μαζί τους για την ευόδωση των στόχων της στο πλαίσιο των παρακρατικών μηχανισμών που οικοδομούνταν στον μακεδονικό χώρο. Εξάλλου, η ΕΕΕ, η Εθνική Οργάνωσις «Παύλος Μελάς», οι οργανώσεις εφέδρων και παλαιών πολεμιστών και η ακραία δεξιά Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις (ΕΠΕ) δεν δρούσαν, απλώς, από κοινού∙ συχνότατα τέμνονταν και αλληλοσυμπληρώνονταν ως επάλληλες εφεδρείες και υπερείσματα του ίδιου παρακρατικού μηχανισμού, ο οποίος έβρισκε τον προθυμότερο συνήγορο και – κατά κάποιον τρόπο – συντονιστή στο πρόσωπο του Στυλιανού Γονατά, δηλαδή του βενιζελικού Γενικού Διοικητή Μακεδονίας κατά το επίμαχο διάστημα.

Απόσπασμα μελών της ΕΕΕ σε κάποια τελετή στη Θεσσαλονίκη

Επιδίωξη όλων αυτών των παραγόντων ήταν η μεταφύτευση της ΕΕΕ στην «κρίσιμη» περιοχή της Φλώρινας, ως πολιτικό, ιδεολογικό και παραστρατιωτικό άξονα συσπείρωσης όλων εκείνων που με τη φοβερή καταπίεση και την τρομοκρατία καταδίωκαν και περιθωριοποιούσαν κοινωνιογλωσσικά τη μακεδονοσλαβική πλειονότητα του πληθυσμού και άλλες εθνοτικές ομάδες στον νομό (όπως λ.χ. τους σεφαραδίτες Εβραίους στην πόλη της Φλώρινας), μετάλλασσαν βίαια και ραγδαία τον εθνοτικό, κοινωνικό και οικονομικό ιστό της περιοχής προς όφελος του ελληνικού κεφαλαίου, υπέσκαπταν κάθε δυνατότητα ισονομίας και ισοπολιτείας σε μία πολιτική και όχι εθνοφυλετική ταυτότητα γι’ αυτούς τους πληθυσμούς, κατέπνιγαν κάθε οργανωμένο πολιτικό αίτημα για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής και την κοινωνική χειραφέτηση.

Η όξυνση της τρομοκρατίας μέσω της ΕΕΕ αποσκοπούσε και σε μία άλλη, διττή, στόχευση: Αφενός στην εξαφάνιση της επιρροής του ΚΚΕ και άλλων αριστερών οργανώσεων στην περιοχή της Φλώρινας, αφετέρου στην οικοδόμηση μιας τοπικής πολιτικής ταυτοτήτων με ένα τμήμα του προσφυγικού και ένα τμήμα του γηγενούς στοιχείου: Ειδικά το τελευταίο έπρεπε να αφομοιώσει ταχύτερα και πιο ενεργητικά την απόρριψη της γλωσσικής και πολιτισμικής του ταυτότητας ως δείγμα κατωτερότητας και να καταστήσει ακόμα πιο βίαιη και οδυνηρή την υποδειγματική περιθωριοποίηση των μακεδονοσλάβων που προέτασσαν αντιστάσεις διαφόρων μορφών και κατευθύνσεων.

Σκίτσο του «Ριζοσπάστη»: Ο λαός συντρίβει τους χαλυβδόκρανους της ΕΕΕ

Ήδη στα τέλη της άνοιξης του 1931 άρχισε να στήνεται το τοπικό παράρτημα της ΕΕΕ στη Φλώρινα, ουσιαστικά από τον μηχανισμό της κρατικής γραφειοκρατίας και των κατασταλτικών μηχανισμών στην πόλη. Επιτάχθηκε ένα τουρκικό σπίτι «ανταλλάξιμων» κάπου απέναντι από το κτίριο του Εθνικού Οικοτροφείου και γνωστοποιήθηκε με πολλούς τρόπους πως είχε ξεκινήσει η κατάρτιση του μητρώου της ΕΕΕ στην περιοχή. Σε συσχετισμό με όσα παραπάνω γράφτηκαν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ένα απόσπασμα από την τοιχοκολλημένη και δημοσιευμένη κοινοποίηση για την απόκτηση ταυτότητας μέλους στο «Γραφείο της ΕΕΕ»: «Πόσο χρήσιμο δι’ ένα έκαστον είναι το δελτίον ταυτότητος, τούτο θα φανεί εκ της μόνης επιδείξεως τούτου εκεί ένθα θα παρίσταται ανάγκη διεκπεραιώσεως των υποθέσεών του».

Ωστόσο, η ανταπόκριση ήταν μηδαμινή. «Γηγενείς και πρόσφυγες ξενόφωνοι κατά το πλείστον» – σύμφωνα με τις διατυπώσεις ανώτερου κρατικού υπαλλήλου στην πόλη – ήταν από επιφυλακτικοί έως εχθρικοί για μια οργάνωση η οποία στο ένατο άρθρο του «δεκαλόγου» της ανέφερε, «μην ομιλείς ξένην γλώσσαν εις την οικίαν σου∙ επιβάλλου εις τους ξένους να σου ομιλώσιν (sic) την γλώσσαν σου». Η κατακλείδα ήταν «η Ελλάδα για τους Έλληνες»∙ ποια σημασία είχε ο όρος «Έλληνες» οι μακεδονοσλαύοι της περιοχής και οι Εβραίοι της Φλώρινας το είχαν αντιληφθεί, στο πολιτικοκοινωνικό αλλά και το οικονομικό πεδίο. Η φιλοναζιστική σπείρα ενσωμάτωνε και ως προς αυτό τις πιο τρομοκρατικές και μισαλλόδοξες πρακτικές των ασκούμενων κρατικών πολιτικών, όπως φανερώνει και το τρίτο άρθρο: «Βοήθει πάντα εθνικιστήν Έλληνα, ενίσχυσέ τον οικονομικώς, συναλλάσσου (sic) αποκλειστικώς μετ’ αυτού, εκτίμα και προτίμα μόνον τον ελληνικόν κόπο».

Οι εφημερίδες που επιτρεπόταν να κυκλοφορούν στη Φλώρινα, «βενιζελικές» και «αντιβενιζελικές», κινούνταν απλώς σε διαφορετικά επίπεδα πατριδοκαπηλίας και βρίσκονταν υπό τον στενό έλεγχο του κρατικού μηχανισμού. Η κομμουνιστική εφημερίδα «Αγώνας» ήταν στην πραγματικότητα παράνομη και κυκλοφορούσε σε άτακτα χρονικά διαστήματα. Κι εννοείται πως απαγορευόταν αυστηρότατα οποιαδήποτε δημοσίευση θύμιζε ότι η περιοχή ήταν ένα προπύργιο σλαβοφωνίας.

Σε αυτές τις εφημερίδες, λοιπόν, καθ’ όλο το διάστημα του Ιουνίου και του Ιουλίου αφθονούν οι έπαινοι και οι…εποικοδομητικές προτάσεις για το υπό ίδρυση παράρτημα της ΕΕΕ. Ένας κρατικός υπάλληλος έγραφε σε μία από αυτές ότι έπρεπε να ιδρυθεί και ομάδα με μαθητές της πόλης, «ένα είδος όργανον βοηθητικόν δια τας ανάγκας της ΕΕΕ […] οι επιλεχθησόμενοι νέοι θα κατηχηθούν ασφαλέστατα με τας περί του έθνους μας παραδόσεις και ιστορίας». Ένας άλλος αρθρογράφος συνόψιζε με ενθουσιασμό το ιστορικό της φασιστικής σπείρας: «Αύτη ιδρύθη το 1927, δηλαδή εις την περίοδον, καθ’ ην αι ελληνικαί προσπάθειαι για την οικονομικήν ανασυγκρότησιν ευρίσκοντο εν πλήρει δράσει και κατά την οποίαν, λόγω της μικρασιατικής ήττης, είχε καταπέσει το εθνικιστικόν φρόνημα και ήρχισεν απλούμενον το αντιμιλιταριστικόν κίνημα».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το παράρτημα της ΕΕΕ στη Φλώρινα εκδήλωσαν και εύποροι Μοναστηριώτες έμποροι που είχαν μετοικήσει στην πόλη, αλλά και παράγοντες της βιομηχανίας και επενδυτές που είχαν ξεκινήσει να δραστηριοποιούνται σ’ αυτό το τμήμα των «Νέων Χωρών». Η ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη δρούσε ως ομάδα κρούσης για το σπάσιμο απεργιών και για την τρομοκράτηση των εργαζομένων. Στο έβδομο άρθρο του «δεκαλόγου» της ΕΕΕ δηλωνόταν ρητά: «Μη λησμονείς ποτέ ότι το κράτος έχει ανάγκην της εργασίας σου, της πολιτικής σου πειθαρχίας». Έτσι, μέσα στην ιεράρχηση αυτών των στοχοθεσιών, φορούσαν χαλύβδινο κράνος, χακί πουκάμισο και περιβραχιόνιο τόσο ο αριστοκρατικός μεγαλοαστός Μικές Μελάς όσο και τα λούμπεν αποβράσματα που μαχαίρωναν Εβραίους λιμενεργάτες ή κατέδιδαν κομμουνιστές καπνεργάτες και αριστερές δασκάλες. Κάτω από τα λάβαρα με τα φασιστικά εμβλήματα της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη φιγουράριζαν ως «φίρερ» ο σκαιός ρατσιστής έμπορος Γεώργιος Κοσμίδης και ο αντιπρόεδρός του, Δημήτριος Χαριτόπουλος, στέλεχος τράπεζας. Δεν έλειπαν τα εγκώμια του έργου τους κατά των αναρχικών στοιχείων από… έγκριτες εφημερίδες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Τόσο οι κρατικοί και παρακρατικοί παράγοντες στη Φλώρινα όσο και στη Θεσσαλονίκη ήθελαν να δοθεί στα επίσημα εγκαίνια του Γραφείου της ΕΕΕ στη δύστροπη δυτικομακεδονική επαρχία η πιο πανηγυρική διάσταση, να γίνει μια επίδειξη δύναμης και επιβολής, προανάκρουσμα σκληρότερων διώξεων εναντίον όσων επέμεναν να μιλούν την «ξένη» δική τους γλώσσα και να έρχονται σε επαφή με κομμουνιστικές ιδέες. «Την Κυριακήν, 16 Αυγούστου 1931, αφικνούνται εις την πόλιν μας μέλη της ΕΕΕ, άτινα κατά την παραμονήν των ενταύθα θέλουσι εγκαινιάσει το ενταύθα παράρτημα της ΕΕΕ. Εις τους αφικνουμένους ετοιμάζεται μεγάλη υποδοχή».

Ακριβώς το ίδιο διάστημα διαλύονταν με τη βία αντιμιλιταριστικές συγκεντρώσεις κλιμακίων της ΟΚΝΕ, ενώ ιδεολογικοί μηχανισμοί και παράγοντες της τοπικής εθνικοφροσύνης ξεκινούσαν κυνήγι μαγισσών στην εκπαίδευση: «Επισταμένη έρευνα δια την ανακάλυψιν των κομμουνιζόντων ή αριστεριζόντων διδασκάλων. Καλούμεν όθεν τας κοινότητας, τους ιερείς, τους προέδρους των κοινοτήτων και των σχολικών επιτροπών να καταγγείλωσι πλέον ελευθέρως τους κομμουνίζοντας δασκάλους». Αυτό σήμαινε συχνότατα και κάθε εκπαιδευτικό που δεν προωθούσε την οδυνηρή απόρριψη της μακεδονοσλαβικής κουλτούρας, δεν χτυπούσε και δεν διέσυρε τα παιδιά που μιλούσαν τη μητρική τους γλώσσα, δεν γινόταν φερέφωνο των «εθνικών οργανώσεων» του παρακράτους.

Ο εκδότης της πιο φανατικής ακροδεξιάς εφημερίδας στη Φλώρινα ήταν συγχρόνως και…επιθεωρητής των σχολείων της περιοχής. Μέσα σε αυτό το κύμα τρομοκρατίας, δάσκαλοι και δασκάλες εξαναγκάστηκαν να κατεβάσουν τα σχολεία τους στην υποδοχή των χαλυβδόκρανων φασισταριών από τη Θεσσαλονίκη. Η Φλώρινα φορτώθηκε με εθνοπρεπείς διακόσμους και μια πολυτελής εξέδρα στήθηκε στην τότε πλατεία Ερμού. Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Γονατάς, διέθεσε μια αμαξοστοιχία για να μεταβούν στη Φλώρινα περίπου 600 μέλη της ΕΕΕ από τη Θεσσαλονίκη και άλλα τοπικά παραρτήματα. Πυκνές ομάδες έφιππης χωροφυλακής πλαισίωναν τους πέντε λόχους των ναζήδων της ΕΕΕ για να πάνε από τα γραφεία τους, στην οδό Πανταζίδου 8, μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης.

Οι φονιάδες, οι βιαστές και οι πυρπολητές του συνοικισμού Κάμπελ όχι μόνο είχαν μείνει ατιμώρητοι ενάμιση μήνα μετά τα γεγονότα, αλλά με την πανηγυρική περικάλυψη της ελληνικής πολιτείας συνέχιζαν ανενόχλητοι τη δράση τους. Εκείνοι κι εκείνες που συνελήφθησαν, αφού ξυλοκοπήθηκαν άγρια από τα καθάρματα της ΕΕΕ και τους χωροφύλακες οι οποίοι τα προστάτευαν, ήταν αρχειομαρξιστές και μέλη οργανώσεων του ΚΚΕ, που είχαν κατεβεί στον σιδηροδρομικό σταθμό για να διαμαρτυρηθούν και να φωνάξουν αντιφασιστικά συνθήματα. Μεταξύ όσων τραυματίστηκαν και συνελήφθησαν ήταν ο μηχανουργός Λεόν Λάσσο, ο σιδηροδρομικός Χαν Κουζουσιάν, η αρχειομαρξίστρια φοιτήτρια Κοτζάμπαση, οι εργάτες και οικοδόμοι Αγ. Παπαγγελής, Τσουκαλάς, Ι. Καπασακάλογλου, Ι. Πασσάς, Α. Μαγδάνης.

Τελικά, οι πέντε λόχοι της ΕΕΕ (όπως και λίγοι φοιτητές της ΕΠΕ) επιβιβάστηκαν στην αμαξοστοιχία στις 9.30 το βράδυ της 15ης Αυγούστου, υπό την επίβλεψη του υποστράτηγου ε.α., Τσακτσίρα, και του συνταγματάρχη Βασιλογιώργου. Μαζί τους επιβιβάστηκε κι ο παπάς της ΕΕΕ, ο παπα-Πέτρος, ο οποίος είχε υπάρξει μέλος μακεδονοφαγικών συμμοριών κατά τις αρχές του 20ου αι. Μαζί του είχε μια κουμπούρα «Μάουζερ», την οποία έβγαζε κάθε φορά που το τρένο έκανε στάση σε κωμοπόλεις ή χωριά για την – κρατικά διατεταγμένη – υποδοχή. Ανάμεσα στα τραγελαφικά περιστατικά της περιοδείας ήταν ότι στον σταθμό του Σόροβιτς (Αμυνταίου) ο «φίρερ» Γ. Κοσμίδης προσπάθησε να φιλήσει ένα κοριτσάκι με λουλούδια στα χέρια, το οποίο, κλαίγοντας, «ετράπη εις φυγήν, κραυγάζουσα “λέλε μάϊκα!”».

Αριστερά κάτω ο «αντιπρόεδρος» Δημ. Χαριτόπουλος και στο κέντρο ο «φίρερ» της ΕΕΕ Γ. Κοσμίδης φωτογραφίζονται με άλλους επιτελείς της.

Η αμαξοστοιχία με τους 600 Έλληνες ναζήδες έφτασε στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Φλώρινας στις 8 το πρωί της 16ης Αυγούστου 1931. Η κρατικά διατεταγμένη υποδοχή έγινε εδώ με το παρακράτος της πόλης στην κορυφή: Ήδη όταν καιγόταν ο συνοικισμός Κάμπελ, το νεοϊδρυθέν Γραφείο ΕΕΕ Φλώρινας και τα τοπικά παραρτήματα του «Παύλου Μελά» και των εφέδρων έστελναν συγχαρητήριο τηλεγράφημα: «Χωρείτε ενθουσιωδώς εθνικήν δράσιν κατά πάσης αντεθνικής δράσεως». Οι πέντε λόχοι παρέλασαν κατόπιν περιστοιχισμένοι από τους έφιππους χωροφύλακες μέχρι την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, όπου τους υποδέχτηκε με ενθουσιασμό ο μητροπολίτης Πελαγονίας, Χρυσόστομος. Τους προσφώνησε, τονίζοντας ότι τα τρία ιδανικά της ελληνικής κοινωνίας είναι «η πατρίς, η θρησκεία, η οικογένεια», τα οποία επιχειρούν να ανατρέψουν «τα αποφώλια αποβράσματα, οι κομμουνισταί» και ζήτησε από τους χαλυβδόκρανους της ΕΕΕ «να αρχίσωμεν τον πόλεμον εναντίον πάντων των ανατρεπτικών στοιχείων».

Στη συνέχεια, έκαναν παρέλαση μπροστά «εις την ανθοστόλιστον εξέδραν» της πλατείας Ερμού, όπου παρευρίσκονταν, μεταξύ άλλων, ο νομάρχης, ο δήμαρχος και οι διοικηταί αξιωματικοί». Οι δημοτικές αρχές της Φλώρινας είχαν ήδη από τις αρχές Ιουλίου του 1931 ψηφίσει «κονδύλιον εκ 10 χιλιάδων δραχμών δια τον καμπανίτην των εγκαινίων του παραρτήματος της ΕΕΕ». Η μπάντα του δήμου ανέκρουσε τον εθνικό ύμνο και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος αγίασε τα φασιστικά λάβαρα, τα οποία η ηγεσία της ΕΕΕ Θεσσαλονίκης παρέδωσε στους τοπικούς φιρερίσκους. Την ηγεσία του Γραφείου ΕΕΕ της Φλώρινας συναποτελούσαν παράγοντες της οικονομικής ζωής και της κρατικής γραφειοκρατίας, της μακεδονοφαγίας, της χωροφυλακής: Τηλέμαχος Αγγέλου, Κυρ. Καβαδέλλας, Ιωάννης Καρόζης, Α. Νικολαΐδης, Στ. Κουλουμβέας (υπομοίραρχος). Η επίσημη εσπερινή δεξίωση προς τιμήν των χαλυβδόκρανων φασισταριών δόθηκε στο κτίριο του Εθνικού Οικοτροφείου «υπό του Επιμελητηρίου και των Βιομηχάνων», αφού προηγήθηκε παρέλαση σε όλους τους δρόμους της πόλης, με συνθήματα και φασιστικούς ύμνους.

Χαρακτηριστική για τις σχέσεις της ΕΕΕ με τμήματα του κεφαλαίου (και ενδιαφέρουσα από πολλές άλλες πλευρές) είναι μια κατοπινή αναφορά του Αλ. Σάλτα για την «προετοιμασία» της προέλασης στη Φλώρινα. Ο Αλ. Σάλτας συνδύαζε τις μακεδονοφαγικές περγαμηνές με την εργολαβική μπίζνα και την ιδιότητα του μέλους της ηγεσίας της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη∙ έγραφε ότι «ευρισκόμενος ως εργολάβος των διακοσμήσεων εν γένει του ενταύθα [Φλώρινα] υποκαταστήματος της Εθνικής Τραπέζης, ως εντολοδόχος και εκ καθήκοντος ορμώμενος», αποφάσισε να συντονίσει τη μετατροπή της δυτικομακεδονικής πόλης σε σκηνικό θριάμβου για την ΕΕΕ. «Καίτοι ανέλαβον υποχρέωσιν ως το αναληφθέν έργον της Τραπέζης απαραιτήτως να το παραδώσω κατά τα μέσα του Αυγούστου, ουχ’ ήττον όμως δεν άφηνα αχρησιμοποίητον και την νύκτα ακόμη (sic)», συνέχιζε ο Σάλτας. Και κατέληγε: «Άξιος θερμοτάτων συγχαρητηρίων τυγχάνει ο υπομοίραρχος κ. Κ. Γράνης δια το έκτακτόν του τάλαντο, το οποίον μάς παρουσίασεν. Επί ημέρας ολοκλήρους εργασθείς εις την στηθείσαν καλλιτεχνικήν αψίδα, την λαβούσαν την νύκτα φαντασμαγορικήν όψιν». Ένας αξιωματικός της χωροφυλακής ως βοηθός ντεκορατέρ ηγετικού στελέχους φασιστικής σπείρας και εργολάβου.

Όλο το παρακρατικό λεφούσι επιβιβάστηκε πάλι στην αμαξοστοιχία τη νύχτα της 16ης Αυγούστου 1931 για να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη. Το επόμενο πρωινό και αφού είχε ευοδωθεί η «θριαμβευτική» πορεία προς τη Φλώρινα, εδέησε ο εισαγγελέας Βελλίνης του Β΄ Ανακριτικού Γραφείου Θεσσαλονίκης να καλέσει σε απολογία τους υπεύθυνους για το τρομοκρατικό όργιο του Ιουνίου 1931 και τον εμπρησμό του συνοικισμού Κάμπελ. Κι εκείνη η εξέλιξη, όμως, δεν εμπόδισε δυο περίπου χρόνια αργότερα μια άλλη επιχείρηση της ΕΕΕ: την κάθοδο στην Αθήνα∙ αυτό, όμως, είναι το θέμα κάποιου άλλου σημειώματος.