Εθνικό Θέατρο: Μια παράσταση για τη συλλογική υποκρισία και τον Αντισημιτισμό…

Άρθρο άποψης του Λ.

Η Γεντβάμπνε είναι μια πολωνική κωμόπολη των 2.000 κατοίκων στη Β.Α. Πολωνία προς τη μεριά της Λευκορωσίας. Στις 10 Ιουλίου του 1941 και ενώ η χώρα ήταν κάτω από ναζιστική (γερμανική) Κατοχή, η πολίχνη έγινε θέατρο ενός φρικαλέου πογκρόμ, που προκάλεσε τον ανατριχιαστικό θάνατο από φωτιά, τουλάχιστον 300 Πολωνοεβραίων κλειδωμένων σε έναν αχυρώνα (Αναφορά Εισαγγελέα Radosław J. Ignatiew, επικεφαλής μιας έρευνας του 2000-’03, που διέταξε η πολωνική κυβέρνηση). Είχε προηγηθεί η εκτέλεση στον ίδιο χώρο 40 ομοεθνών τους, όταν ο Πολωνός δήμαρχος ξεσήκωσε μια ομάδα καθολικών συμπατριωτών να συγκεντρώσουν όλους τους Εβραίους στην κεντρική πλατεία, όπου τους βασάνισαν και τους εξευτέλισαν. Μετά επέλεξαν τους 40 και τους δολοφόνησαν στον αχυρώνα. Δεν ήταν ασφαλώς η πρώτη φορά που ο Εθνικισμός και η θρησκευτική μισαλλοδοξία χρησιμοποιούσαν τέτοιες μεθόδους. Για να μην πάμε μακριά και για να μην μπούμε σε πολύ ενοχλητικές λεπτομέρειες να σημειώσουμε με κάθε συντομία πως άνδρες του ελληνικού στρατού εισβολής στην Τουρκία το 1922 σε πόλεις (Αφιόν Καραχισάρ και Εσκί Σεχίρ) και σε χωριά πυρπόλησε τζαμιά στα οποία είχε κλειδαμπαρώσει άμαχους κατοίκους συμπεριλαμβανομένων και γυναικόπαιδων που κάηκαν ζωντανοί. (ΤΟ ΒΗΜΑ, 01/09/2002: Αντ.Λιάκος, «Τι αποκαλύπτουν τα γαλλικά στρατιωτικά αρχεία. …)».

1938, Eβραιοπολωνοί μαθητές και καθηγητές στη Γεντβάμπνε (φωτ. εφημ. Haaretz, 31.12.2016)

Έγραψα τα αμέσως παραπάνω, γιατί σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελα να εκληφθεί το άρθρο ως επίθεση στην πολωνική κοινωνία ή στον Καθολικισμό. Η βαρβαρότητα αφορά όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες και θρησκείες και με όλα τα πολιτικά συστήματα όπου τους δόθηκε η ευκαιρία να εξουσιάσουν. Τα φαινόμενα αυτά έχουν να κάνουν με ένα τραγικό έλλειμμα Παιδείας αλλά και με τις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, οι οποίες συστηματικά καλλιεργούνται μέσα σε εξουσιαστικά κλίματα ανταγωνιστικά και αρπακτικά, όπως έχουν επισημανθεί από σκεπτόμενους ανθρώπους πολύ νωρίς, στα καθ’ημάς από την εποχή της ελληνικής αρχαιότητας (Ηράκλειτος: «..οι πολλοί κακοί ολίγοι δε αγαθοί»). Για να επιστρέψω στην ιστορία μας, στα 1939 η πολίχνη παραδόθηκε στους Σοβιετικούς στα πλαίσια Γερμανοσοβιετικών συμφωνιών. Οι Εβραίοι, όπως και Λευκορώσοι μειονοτικοί, υποδέχτηκαν τον Κόκκινο Στρατό ως απελευθερωτή, όμως στα 1941 οι Ναζί επανακατέλαβαν τη Γεντβάμπνε και ενεθάρρυναν τον καθολικό πληθυσμό να εξοντώνει ατιμωρητί Εβραίους, με επίκληση της συνεργασίας τους στις σοβιετικές εκτοπίσεις Πολωνών.

Η κομμουνιστική κυβέρνηση αποπειράθηκε το 1949 μια έρευνα και δίκη, ελεγχόμενης όμως αξιοπιστίας λόγω των συνθηκών κάτω από τις οποίες έγιναν (βασανιστήρια, μυστικότητα, κλπ). Το αδιαμφισβήτητο όμως πόρισμα που το Πολωνικό Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης εξέδωσε το 2003, κατέληγε στην προσωποποιημένη ενοχή 23 κατοίκων της πόλης και της γερμανικής ναζιστικής παρακρατικής ομάδας Ordnungspolizei. Η πολωνική κοινωνία έκανε την επώδυνη αυτοκριτική της, ανάμεσα σε αντιδράσεις και κραδασμούς, που εκπορεύονταν από αυτούς τους συνήθεις αντιδραστικούς όλων των κοινωνιών, που ταυτίζουν τον πατριωτισμό με τα ψέματα. Τα συμπλέγματα και η απωθημένη κακότητα του μικρόκοσμου της τοπικής καθολικής κοινότητας, όπως και στην Ορθόδοξη Ρουμανία, που κακούργησε την ίδια περίπου εποχή, με τις ευλογίες του πατριάρχη και των επισκόπων της (όπως τα έχουμε παρουσιάσει εδώ: «Το ολοκαύτωμα των Ρομά και των Εβραίων ….» και εδώ: «….της Ρουμανίας (1941)»), κρύβονταν για χρόνια και παρουσιάζονταν επίσημα ως αποκλειστικό έργο των Γερμανών Ναζί.

Από την ίδρυση του Βασιλείου της Πολωνίας στα 1025 έως τα πρώτα χρόνια της Κοινοπολιτείας Πολωνίας-Λιθουανίας που δημιουργήθηκε το 1569, η Πολωνία ήταν η πιο ανεκτική χώρα στην Ευρώπη. Γνωστή ως “Paradisus Iudaeorum” (“Παράδεισος των Εβραίων”), έγινε ένα από τα καταφύγια για τις διωγμένες ευρωπαϊκές εβραϊκές κοινότητες. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, περίπου τα τρία τέταρτα των Εβραίων του κόσμου ζούσαν στην Πολωνία από τα μέσα του 16ου αιώνα. Η παραδοσιακή ανεκτικότητα της φεουδαρχικών δομών και όχι τόσο συνεκτικής Πολωνίας, υποχώρησε στα 1795 μετά τον τρίτο διαμελισμό της, κάτω κυρίως από την επίδραση του ρωσορθόδοξου Αντισημιτισμού. Θα αδικήσουμε όμως τους Πολωνούς αν δεν μνημονεύσουμε και τις εκτεταμένες συμπεριφορές αλληλεγγύης πολλών προς διωκόμενους Εβραίους την περίοδο της ναζιστικής Κατοχής. Είπαμε και το ξαναλέμε πως η βαρβαρότητα δεν περιχαρακώνεται δυστυχώς σε περιορισμένες κατηγορίες ανθρώπων και μια και το παρόν γράφεται με αφορμή μια θεατρική παράσταση, να τεκμηριώσω τον ισχυρισμό μου με ένα τοπικά και χρονικά γειτονικό περιστατικό. Επισημαίνω λοιπόν και την γαλλοπολωνικής παραγωγής ταινία «Η Ενοχή των Αθώων» (2016), που παίχτηκε στη χώρα μας σχεδόν ταυτόχρονα με την παράσταση του «Εθνικού». Εκεί ξετυλίγεται την ίδια εποχή (1945) η βαρβαρότητα του «Κόκκινου Στρατού» των Σοβιετικών σε βάρος των Καθολικών καλογριών μιας πολωνικής Μονής, που βιάζονται κτηνωδώς και μένουν έγκυες, σε παραλληλισμό με την ηθικολογική και θρησκευτική ακαμψία της συντηρητικής ηγουμένης, που διορθώνει το Κακό κάνοντάς το χειρότερο, αφού βάζει τη φήμη του μοναστηριού και τις κοινωνικές υποκρισίες, πάνω από αυτό που το γνωρίζει πολύ καλά ποιο είναι, δηλαδή το πραγματικό θείο θέλημα.

H συναγωγή

Το 60% του πληθυσμού της μικρής πολωνικής πόλης ήταν απόγονοι του βιβλικού λαού, που είχαν εγκατασταθεί εκεί από τα μέσα του 18ου αι. χτίζοντας στα 1770 και μια ξύλινη Συναγωγή, αντιπροσωπευτική μιας ενδιαφέρουσας Εβραιοπολωνικής αρχιτεκτονικής παράδοσης, η οποία κάηκε στα 1913 από ατύχημα και αντίγραφό της χτίστηκε από Πολωνοεβραίους μετανάστες των ΗΠΑ, στην ανατολική Ν.Υόρκη. Η Γεντβάμπνε είχε μάθει να ζει φιλικά με τους Εβραίους. Η παράσταση το δείχνει αυτό ξεκάθαρα. Οι συμμαθητές, Εβραίοι, Καθολικοί και άθεοι είναι φίλοι, ερωτευμένοι, σύντροφοι σε πολλά, με όλα τα καλά και τα κακά αισθήματα που συνδέουν τους ανθρώπους των μικρών κοινωνιών. Μαθαίνουν τα νέα του Εβραίου συμμαθητή τους που έχει μεταναστεύσει στις ΗΠΑ και τίποτα δεν δείχνει πόσο εύθραυστα και προσωρινά είναι όλα, όταν μπουν στη δοκιμασία του Κακού, που πέφτει απροσδόκητα και αμείλικτα πάνω στις αδύναμες ανθρώπινες συνειδήσεις για να αποδείξει την ωμή του δύναμη. Δύναμη, όχι όμως και Παντοδυναμία, γιατί η παράσταση μέσα στις ρεαλιστικές αναπαραστάσεις της «Κόλασης που είναι οι άλλοι», όπως τόσο επιγραμματικά δικαιώνεται μέχρι σήμερα ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος, ξετυλίγει παρηγορητικά και κάθε λογής ανθρώπινες αντιστάσεις και ηρωισμούς συνειδήσεων στη λαίλαπα της εγκληματικής παράνοιας, που σαρώνει την εξιστόρηση.

Μα τι φταίνε οι κάτοικοι της πόλης, θα ρωτήσει φυσιολογικά κάποιος. Τι είναι οι 23 ή οι 40 σύμφωνα με άλλους, μαζί και κάποιοι αφανείς συνεργοί τους μέσα στους πάνω από 1200 τότε κατοίκους της πόλης; Όμως η συλλογική ενοχή υπάρχει και επισημαίνεται ξεκάθαρα στην παράσταση. Βρίσκεται στα κρυφά αισθήματα των πολλών, που απολαμβάνουν την ξένη δυστυχία, βρίσκεται στην εθελοτυφλία, στην υποκρισία και στη σιωπή που φτάνει μέχρι την απόκρυψη των γεγονότων, ακόμη και όταν έρχεται η ώρα της επίσημης αποκάλυψης, στη βάση μιας μικροαστικής και χωριάτικης Ηθικής, που λέει πως δεν θα βγάλεις εσύ το φίδι από την τρύπα, γιατί ανασκαλεύεις παλιές ιστορίες, ότι έγινε έγινε, οι νεκροί δεν γυρίζουν πίσω, μήπως κι αυτοί δεν θα έκαναν τα ίδια αν μπορούσαν, κοίτα τη δουλειά σου, κάνε πως δεν βλέπεις για να έχεις την ησυχία σου και τέλος πάντων όλο αυτό το οπλοστάσιο σκουπιδοδικαιολογιών, που ο μέσος άνθρωπος χρησιμοποιεί για να αποενοχοποιηθεί για την αδιαφορία του ή και για την μικρή συμμετοχή του, την ώρα που το Κακό ασχημονούσε ανενόχλητο.

Αναφέρθηκα στην υποκρισία. Η παράσταση που βασίζεται σε ένα σπουδαίο κείμενο του Πολωνού Θαδδαίου Σλομποντζιάνεκ γραμμένο το 2009, παρουσιάζει συνοπτικά τις συμπεριφορές 10 Πολωνών και των δυο κοινοτήτων, ξεκινώντας από τα κοινά μαθητικά τους χρόνια στην ίδια σχολική τάξη. Ανάμεσά τους και ένας που μετά έγινε παπικός ιερωμένος. Το έργο αναδεικνύει την υποκρισία σε όλα τα επίπεδα. Υποκρισία της κοινωνίας που γνωρίζει, υποκρισία των δραστών απέναντι στην κοινωνία που προσποιείται ότι δεν γνωρίζει, υποκρισία των δραστών όταν συζητούν μεταξύ τους ή ακόμη και με θύματά τους που είχαν γλυτώσει. Το αποκορύφωμα όμως αυτής της προσποίησης το ενσαρκώνει, ποιος άλλος, ο εκ των μαθητών δράστης, παιδεραστής ιερέας πλέον, που ακόμη και ενώπιος ενωπίω μόνος με τον εαυτό του υποδύεται τον αθώο φτάνοντας στο άκρων άωτο να υποκρίνεται ακόμη και απευθυνόμενος στο Θεό την ώρα των προσευχών του.

Νομίζω πως ο γνώστης αυτής της σκοτεινής τρύπας της ανθρώπινης συνείδησης συγγραφέας, προσφέρει σε αυτό το σημείο το κλειδί να αντιληφθούν όσοι ενδιαφερθούν γι’αυτό, το αβυσσαλέο βάθος της ανθρώπινης υποκρισίας, ατομικής, συλλογικής ή και πάνδημης, που διατρέχει και την ελληνική κοινωνία, η οποία αρνείται επίμονα τη δημιουργική και αναγεννητική της αυτοκριτική.

O σοσιαλδημοκράτης Πολωνός Πρόεδρος Αλεξάντερ Κβασνιέβσκι, ηγήθηκε από το 1999 της προσπάθειας να ριχτεί φως στη σκοτεινή αυτή ιστορία και είχε το θάρρος να ζητήσει συγνώμη (“Poland says sorry for slaughter of Jews”). Το βίντεο είναι από την παράσταση, που τη θεωρώ προσφορά στην επίπονη προσπάθεια να αποκτήσει και η ελληνική κοινωνία αυτοσυνειδησία και ικανότητα αυτοκριτικής, αφού η ιστορία αυτή είναι σε πολλά σημεία, τηρουμένων των αναλογιών, και δικός της καθρέφτης.